Arı kovanında bulunan arı kolonisinin en önemli arısı, yumurta atma özelliği olan, arıların çoğalmasını sağlayan ve arı kovanının geleceğini sağlayan bireye ana arı denir. Ana arı her kovan bir adet bulunur. Bazı durumlarda iki tane olabilmektedir ama mutlaka birbirini öldürür diğeri hükümdarlığını ilan eder. Asla bir arı kovanında iki tane ana arı olamaz.
Ana arının ömrü ortalama olarak 3 veya 5 yıl gibi bir süre yaşamaktadırlar. Arı kovanındaki arılara göre boyu daha uzun olup, iri görünümlü halde ve rengi daha parlak görünmektedir. Arı kovanında tek görevi çiftleşmeden sonra yaptığı tek işi yumurtlamaktadır. Bunun yanın sıra fenomon adlı kimyasal maddeler ve hormonal kokular salgılayarak arı kovanı içinde birliği ve düzeni sağlar. Arı koloninin kontrolü ana arının elindedir.
Ana arıyı ana arı yapan, görünüm ve işlev olarak diğerlerinden ayıran en büyük özellik larva döneminden itibaren arı sütü ile beslenmesidir. Beslenme farklılığı nedeniyle diğer arılar 5-6 hafta yaşarken ana arının ömrü 3 ila 5 sene kadar yaşamaktadır. Bu da arı sütünün ne kadar değerli ve faydalı bir arı ürünü olduğunu ortaya koyar. Ana arılar, özel hazırlanmış hücrelerde büyütülür. Beslenme şekline bağlı olarak diğer arılardan daha büyük ve gösterişli olduğu için ana arı hücreleri normal petek hücrelerine göre daha büyük inşa edilir.
Gelişimini 16 günde tamamlayabilen bir ergin ana arı gözden çıktıktan 1 hafta sonra çiftleşme uçuşuna çıkar ve kovana döndükten 3-4 gün sonra yumurtlamaya başlar. Kovan içinde ve dışındaki şartların elverişli olması durumunda ana arı günde 1500 ile 3000 arasında yumurta yumurtlayabilir. Uzun yaşamı boyunca sadece çiftleşme uçuşu veya arı kovanının oğul vermesi durumunda kovandan dışarı çıkar.
Ana arı işçi arıların yaptığı görevlerin hiçbirini gerçekleştiremez. Çene kemiği balmumu hücrelerini yapmak için uygun değildir. Bacaklarında fırça ve çiçek tozu kesesi yoktur. İşçi arıların polen sepetlerini oluşturan sert tüylerinden yoksundur. Hiçbir iş yapamadığı gibi beslenmesi ve bakımı da genç işçi arılarca sağlanır. Beslenmesi işçi arıların ağzına arı sütü vermesiyle gerçekleşir.
Ana arı, diğer arılara göre daha uzun iğneye ve daha az çentiğe sahiptir. İğnesini insanlara saplayamaz ancak rakiplerine karşı defalarca kullanabilir. Aynı kovanda iki ana arıya asla yer yoktur. Böyle bir durum söz konusu olduğunda ana arı iğnesini rakip ana arılara karşı kullanır.
Tek görevi yumurtlamak olan ve özel sıvılar salgılayarak iletişimi sağlayan, kolonideki tüm dişi arıların kısırlaşmasına neden olan, işçi arıların yeni bir ana arı yetiştirmesine engel olan, böylelikle kovan içinde disiplin ve birliği sağlayan ana arı, bu görevlerini yerine getiremez hale geldiğinde işçi arılara mesaj vermiş olur. Artık ana arının kovan için yapacağı fazla birşey olmadığını anlayan arılar hemen harekete geçerler ve yeni bir ana arı yetiştirme girişiminde bulunurlar.
Petek gözleri, işçi arı gözleri ve erkek arı gözleri olarak iki farklı büyüklüğe sahiptir. Ana arı gözleri ise esas petek yapısı içinde yer almaz. Yeni bir ana arıya ihtiyaç olduğunda işçi arılar, normal hücreleri genişleterek ana arı hücresi haline getirirler. Ana arı hücresi bu şekilde hazırlanır. Ana arı, yeni ana arı doğup, çiftleşip yumurta bırakıncaya kadar kovanda tutulur daha sonra saf dışı edilir. Yeni ana arı adayları da işçi arılar tarafından arı sütüyle beslenerek kovana ve koloniye kazandırılırlar. Bu şekilde ana arı nedir sorusuna cevap vermeye çalıştık.
Özetle konuyu şu şekilde toparlayacak olursak; Bal arıları sosyal bir topluluk olduğu için koloni halinde yaşamaktadır. Her koloni de işçi arı, erkek arı ve ana arı bulunmaktadır. İşçi ve erkek arı mevsimine göre sayılarında farklılık olabilir. Örnek olarak işçi arı sezona bağlı olarak 20 bin ila 100 bin arasında bir mevcuda ulaşabilir. Erkek arıları ise binlerce olabilir ama ana arı kovanda bir adet olmaktadır. Ana arının ikame olabilecek başka bir arı yoktur. Mevsime bağlı olarak tabi oğul zamanında ana arılar olabilir ama normal şartlarda bir koloninin sağlıklı ve düzenli ilerleyebilmesi için ana arının varlığı her zaman önemlidir. Çok profesyonel olmayan arıcılarında kovan içinde ana arıyı görmesi ve bilmesi gerekir. Ana arı işçi arıya göre daha uzun ve kalın olur, erkek arıya göre ise daha ince ve uzundur.
Ana arı kendi kendine beslenemez ve onun sürekli etrafında bulunan işçi arılar tarafından arı sütü ile beslenmektedir. Ortalama bir ana arı sezonun iyi olduğu günlerde 2 bin adete kadar yumurta atmaktadır. Ana arının iğnesi vardır ama bunu insan veya başka canlıları sokmak için kullanmaz, sadece kendisine rakip olacak olan veya olan ana arıyı öldürmek için kullanmaktadır. O yüzden dolayı ana arının iğnesi normal işçi arıya göre çentikli olmayıp, soktuğu zaman tekrar tekrar iğnesini batırarak sokabilir. Ana arı sürekli yumurta atarak kolonini varlığını sürdürmektir en büyük görevi. Yine kovan için salgıladığı koku ile kovanın birlik ve bütünlüğünü sağlar. Ana arıların verimliliği düştüğü zaman seyrek ve erkek yumurta atmaya başlar böyle bir durumunda yeni bir ana arı verilmesi icap eder. Teknik olarak 2 yılda bir ana arının değiştirilmesi tavsiye edilir.
